مرکز تکثیر پردیسان ، تصویر از همشهری آنلاین
در حیات وحش یکی از مهمترین چالش ها مدیریت گونه هایی است که قابلیت زندگی در طبیعت آنها کاهش یافته است . به طور کلی اگر جمعیت گونه ای در طبیعت بسیار کاهش یافته باشد ، یا این که جمعیت گونه ها در داخل مناطق حفاظت شده نباشد ، حفاظت از گونه در محل ممکن است دیگر کارایی نداشته باشد ، تنها راه نجات چنین گونه هایی از انقراض ، نگهداری و تکثیر آنها در اسارت تحت نظارت انسان است¹.
در حال حاضر یوزپلنگ آسیایی در چنین شرایطی قرار دارد ، به نظر می رسد که تعداد یوزپلنگ آسیایی در کشور به زیر 20 قلاده سقوط کرده باشد و مهاجرت های طولانی یوزپلنگ عموما از مناطق غیر حفاظت شده میگذرد ، تصادفات جاده ای که مثلا در مورد یارقلی به آن پرداختیم نشان میدهد که امکان حفاظت تمام قلمرو یوزپلنگ برای ما وجود ندارد.
جمعیت های کوچک در معرض عدم قطعیت های بی شماری قرار دارند که از رویدادهای تصادفی مانند نر بودن تمام زادگان (برای مثال آیا در زیستگاههای یوزپلنگ در استان یزد چنین اتفاقی نیفتاده است ؟ چون در حال حاضر تنها یوزهای نر در یزد ثبت شده اند.) تا رویدادهای تصادفی زیست محیطی ، مانند سیلاب یا خشکسالی (این یکی هم با توجه به خشکسالی طولانی مدت در زیستگاههای یوزپلنگ جمعیت شکننده یوز را به سمت انقراض کشانده است) تا رویدادهای تصادفی ژنتیکی تغییر می کند².
اما تکثیر در اسارت چه محدودیت هایی ممکن است داشته باشد ؟ اولین محدودیت پرهزینه بودن این فرآیند است . برآورد شده است که نگهداری فیل و کرگدن آفریقایی در اسارت 50 برابر بیشتر از حفاظت از این گونه ها در مناطق حفاظت شده است¹. در حال حاضر مشکلات بودجه ای فراوانی در سازمان حفاظت از محیط زیست وجود دارد و علی رغم وجود چند محل برای پایش فعالیت های حفاظتی روی یوز در دره انجیر یزد ، میاندشت جاجرم ، پارک ملی توران در شاهرود و پارک پردیسان به نظر میرسد که امکانات در حد خطری که یوز را تهدید میکند تجهیز نشده است .
یکی دیگر از مشکلاتی که در مورد حفاظت در خارج از زیستگاه مطرح می شود ، اندازه جمعیت است¹. برای جلوگیری از درون آمیزی و فرسایش ژنتیکی لازم است که تعداد بالایی از گونه را نگهداری کرد . در حال حاضر تنها 3 فرد یوز پلنگ در طرح تکثیر پردیسان نگهداری میشوند ، که تا بحال نتوانسته اند زادآوری قابل قبولی داشته باشند ، بنابر این لازم است در اولین فرصت نسبت معرفی افراد جدید به برنامه تکثیر در اسارت برای بالا بردن تنوع ژنتیکی و همچنین شانس زادآوری اقدام کرد .
کوشکی و دلبر در پردیسان ، تصویر از علی محمدی ، باز نشر در دیجی کالا .
سومین مسئله سازگاری است¹. جمعیت هایی که در اسارت تکثیر می شوند به محیط اطرافشان سازگار می شوند و پس از سپری شدن چند نسل ممکن است در صورتی که به طبیعت برگردانده شوند قابلیت استفاده از غذاهای طبیعی را نداشته باشند . در آزادسازی پلنگ گلستان ، این مسئله وجود داشت و با تلف شدن پلنگ ، 40 روز پس از رها سازی احتمال داده میشود که اصولا پلنگ نتوانسته تغذیه مناسبی در زیستگاه داشته باشد . این ریسک در مورد یوزهایی که احتمالا در اسارت رشد میکنند وجود دارد گه نتوانند با محیط طبیعی سازگار شوند.
چهارمین مسئله یادگیری مهارت هاست¹. بویژه در پرندگان و پستانداران ک مهارتها توسط بالغین به نوزادان و توله ها آموخته می شود ، این مسئله مهم است که با حذف این چرخه توله هایی که در اسارت متولد میشوند و پرورش میابند قادر به یافتن غذا و منابع آب در طبیعت نباشند. زیستگاههای یوزپلنگ اتفاقا بسیار در این زمینه نیازمند یادگیری اند زیرا هم آب و هم طعمه تراکم پایینی دارند و در صورتی که توله توسط بالغین آموزش نبیند نمی تواند در طبیعت زنده بماند .
با توجه به مهاجرت های طولانی در یوزپلنگ آسیایی که هنوز قسمتهای ناشناخته زیادی برای ما دارند ، باید دید توله هایی که در اسارت به دنیا آمده اند هنگام مهاجرت با چه مشکلاتی روبرو میشوند.
پنجمین مسئله تکثیر در اسارت ، تنوع ژنتیکی است¹. جمعیت هایی که در اسارت نگهداری میشوند قسمتی از تنوع زیستی گونه را در اختیار دارند ، بنابر این اگر نماینده خوبی از گونه نباشند چه اتفاقی می افتد؟ اگر اتفاقا ماده ای که در حال حاضر در پردیسان زندگی میکند ژنهایی داشته باشد که با مناطق سردسیر تطابق یافته باشد و در مناطق گرمسیر (برای مثال استان یزد) رها سازی شود ممکن است کل جمعیت از بین برود.
ششمین مورد در تکثیر در اسارت ، دوام است¹. تداوم تامین مالی مرکز تکثیر در طول زمان بسیار حیاتی است. اگر این مراکز منابع مالی و مدیریت خوبی نداشته باشند ممکن است گونه آسیب ببیند . برای مثال تا به حال چندین بار مراکز تکثیر گورخر در استانهای مختلف با مشکلاتی از قبیل عدم تامین گور ماده برای تکثیر ، پاره شدن فنسها در اثر سیل و مانند آن روبرو شده اند که در صورتی که منابع لازم برای رفع چنین مواردی بوجود نیاید ممکن است کل پروژه تکثیر با شکست مواجه شود.
مرکز تکثیر پردیسان ، نازنین کاظمی نوا ، دیجی کالا
هفتمین مورد تمرکز در یک محل است¹. با توجه به این که مراکز تکثیر عموما در یک محل تمرکز دارند ممکن است با بروز مشکلی تمام گونه های موجود در محل از بین بروند . برای مثال امسال با سرقتی از محل نگهداری یوزها در پارک پردیسان ، دوربین های مدار بسته به سرقت رفتند . با توجه به اینکه تمام موجودی یوز آسیایی برای تکثیر در اسارت در این محل جمع شده اتفاقاتی از این دست (مانند سرقت یا مرگ و میر در اثر بیماریهای واگیردار) میتواند تمام پروژه را با شکست روبرو کند.
هشتمین مورد حیوانات مازاد است¹. برخی گونه ها در اسارت راحت تکثیر میشوند و در نتیجه باید فکری به حال این متولدین جدید کرد . طبیعی است که این مورد درباره یوزپلنگ آسیایی محلی از اعراب ندارد و با توجه به شانس کم تولد توله ها مشکلی از این بابت وجود ندارد. اما به هر حال باید مشخص شود که برنامه برای توله های احتمالی چیست ؟ آزاد سازی در طبیعت(که شانس پایینی برای زنده ماندن توله ها باقی میگذارد) یا نگهداری در محلهای محصور.
با وجود تمام موارد بالا بایستی توجه کرد که حفاظت از یوزپلنگ آسیایی به نقطه ای رسیده است که در کنار حفاظت از زیستگاه حتما تکثیر در اسارت برای نجات گونه لازم است ، مسائل فوق بایستی در نظر گرفته شوند ، ولی این واقعیت را گوشزد میکند که احتمال نجات گونه هایی مثل یوز از طریق تکثیر در اسارت هم میتواند بسیار پایین باشد ، لازم است تمام مسائل در هنگام اجرای پروژه تکثیر مورد توجه قرار گیرد.
1- مبانی زیست شناسی حفاظت ، دکتر منصوره ملکیان ، دکتر محمود رضا همامی
2- بوم شناسی ، مطالعه تجربی توزیع و فراوانی ، چارلز جی. کربز ، عبدالحسین وهاب زاده