یک یوز پلنگ ماده و توله هایش در سال 1394 ، پناهگاه حیات وحش میاندشت ، تصویر از انجمن یوزپلنگ ایرانی ( اینجا )
در حیات وحش مفهومی به نام MVP داریم ، که به معنای حداقل جمعیت زایا شناخته میشود . مفهوم حداقل جمعیت دوام پذیر ، این است که حداقل جمعیت یک گونه به مقداری باشد که بتواند در محدوده زمانی معین ، احتمال مناسبی در تداوم حیات داشته باشد . (شناخت محیط زیست ، دانیل بوتکین ، ادوارد کلر ، حسین وهاب زاده)
در سال 1980 ، دانشمند ژنتیک استرالیایی ، یان فرانکلین و بیولوژیست آمریکایی مایکل سوله ، برای اولین بار قانون 50/500 را عنوان کردند . ( اینجا )
آنها عنوان کردند برای اینکه از درون گشنی ( جفت گیری فامیلی ) جلوگیری کنیم حداقل به 50 فرد نیاز داریم و برای جلوگیری از رانش زنتیکی به حداقل 500 فرد .
خب تا اینجا ما شرایط کاملا نامناسبی را در مورد یوزپلنگ آسیایی با توجه به مفهوم حداقل جمعیت دوام پذیر داریم ، حداقل در 30 سال اخیر ما هیچ وقت 50 فرد یوزپلنگ آسیایی در ایران که با هم در ارتباط باشند ( و بتوانند جفت گیری کنند نه جمعیت پراکنده ای در فرضا میاندشت خراسان و دره انجیر یزد ) نداشتیم و هم اکنون در کل ایران ما 50 فرد یوزپلنگ آسیایی نداریم .
اما بسیاری از متخصصان ارزش نظریه 50/500 را زیر سوال بردند . با پیشرفت های ریاضی در دهه 80 ، مفهوم دیگری PVA به MPV اضافه شد ، آنالیز تداوم جمعیت نکاتی مانند تاریخچه گونه ، حرکت گونه در جمعیتش ، رفتار تولید مثل و غیره را وارد این مفهوم کردند .
در مورد برخی گونه ها مثلا سن فاکتور مهمی است چون سالها طول میکشد تا گونه به سن تولید مثل برسد یا رفتارهای تولید مثلی باعث میشود عملا فقط تعدادی از افراد جمعیت برای تولید مثل آمادگی داشته باشند ، مانند برخی درختان ، فیل ، کندور آمریکایی و یوز پلنگ .
مایکل سوله ، به عنوان پدر زیست شناسی حفاظت و نظریه پرداز مفهوم حداقل جمعیت زایا شناخته میشود ( بوم شناسی ، چالز کربز ، عبدالحسین وهاب زاده ) .
چارلز کربز در کتاب بوم شناسی خود تجزیه و تحلیل "حداقل جمعیت زایا " را تجزیه و تحلیل انقراض میداند ، چارلز کربز از قول شافر سه نوع تغییرات را عنوان میکند که اتفاقا در مورد یوزپلنگ آسیایی بررسی آنها بسیار جالب است .
1- بختیت جمعیت شناختی . به معنای تغییرات تصادفی نرخ های تولید و مرگ گه میتواند به انقراض تصادفی بینجامد . چارلز کربز میگوید اگر جمعیت از افراد اندکی تشکیل شده باشد سرنوشت هر یک از آنها برای بقای جمعیت جنبه حیاتی پیدا میکند ، اگر یک ماده فقط زادگان نر تولید کرده باشد و سپس بمیرد ، جمعیت منقرض میشود .
یک یوز نر در پناهگاه حیات وحش نایبندان ، سال 1395 ، انجمن یوز پلنگ ایرانی ( اینجا )
این مسئله در مورد یوزپلنگ آسیایی بسیار حیاتی است ، ما الان در نیمه جنوبی کشور دقیقا همین شرایط را داریم ، جمعیتی از یوز در مناطق دره انجیر ، بهاباد یزد و احتمالا کالمند بهادران و بافق زندگی میکند و حتی شمالی تر از آن یعنی نایبندان طبس که هیچ ماده ای در این جمعیت ثبت نشده است . این دقیقا تابع نظریه بختیت جمعیت شناختی است .
وقتی جمعیت کمتر از 30-50 عدد باشد ، تغییر پذیری های جمعیت شناختی از نظر انقراض تعیین کننده است ، این به معنای این است که جمعیت یوزپلنگ آسیایی چنان کاهش پیدا کرده که ممکن است نر بودن زادگان یک یا دو ماده یوز ( که تصادفا امکان پذیر است ) در نیمه جنوبی کشور به انقراض محلی یوز در این زیستگاهها منجر شود .
2- بختیت ژنتیکی ، چالرز کربز در این مورد میگوید از آنجایی که تکامل بدون تغییرپذیری ژنتیکی ممکن نیست ، هرگونه کاهش تغییرات ژنتیکی ممکن است موجب انقراض شود . افرادی که تنوع ژنتیکی بیشتری داشته باشند شایسته تر از آنهایی هستند که تغییرات ژنتیکی آنها کمتر است . درون گشنی (جفت گیری داخلی ) و رانش ژنتیکی باعث کاهش تغییر پذیری میشود .
تنوع ژنتیکی درون یک گونه توانایی سازگاری آن با شرایط متغیر محیطی را تضمین میکند .
وضعیت یوزپلنگ در این مورد چگونه است ؟ یوزپلنگ از تنوع ژنتیکی پایینی برخوردار است . درصد بالای مرگ و میر نوزادان ، حساسیت بالا نسبت به بیماریها و درصد بالای اسپرمهای غیر طبیعی تولید شده در یوزپلنگ را به پایین بودن تنوع ژنتیکی آن نسبت میدهند . یکی از علتهای پایین بودن تنوع ژنتیکی یوزپلنگ عبور از پدیده گردنه بطری ( گلوگاه جمعیتی ) است ( زیست شناسی حفاظت ، اتحادیه ، همامی ) .
پدیده گردنه بطری شامل گونه ای میشود که اکثر جمعیتش در اثر پدیده ای از بین رفته باشند و جمعیت فعلی از قسمت کوچکی از جمعیت اصلی که باقیمانده است تشکیل شده باشد و در نتیجه تنوع ژنتیکی بسیار کمی نسبت به جمعیت اولیه داشته باشد . یوزپلنگ( نه تنها یوزپلنگ آسیایی ، کل جمعیت یوزپلنگ شامل یوزپلنگ آفریقایی ) تنوع ژنتیکی پایینی دارد و در نتیجه در مقابل تغییرات آسیب پذیر است .
ادامه این مطلب را در پست بعدی میتوانید ببینید .