کتاب استراتژی های بقا ، همکاری و درگیری در جوامع جانوری نوشته ی راگویندرا گدگکر با ترجمه کاوه فیض اللهی ، که توسط انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد به چاپ رسیده است ، یک کتاب خوب در زمینه رفتار شناسی است .

نویسنده ، راگویندرا گدگکر ( خوشبختانه ، از چاپ کتابش به فارسی خبر دارد ، به لطف تلاش مترجم که برای بازار بدون توجه به کپی رایت ایران خبر دلگرم کننده ای است ) ، تحقیقات دامنه دار و طولانی روی وسپ کاغذی (Ropalidia marginata) انجام داده است که قسمت مهمی از کتاب هم نتیجه همین تحقیقات دامنه دار است؛ آن هم به مدت 30 سال.

در مصاحبه ای که از او در انتهای کتاب به چاپ رسیده است در مورد علاقه اش به وسپ ها می گوید :

  • به نظر من وسپ ها آیینه ای در مقابل ما گرفته اند و به ما اجازه می دهند که درباره جوامع خودمان بیندیشیم ، نه به این معنا که از آنها تقلید کنیم بلکه در تلاش برای اینکه درک کنیم تحت شرایط خاص چه کاری ممکن است از ما سر بزند.

گدگکر استاد مرکز علوم بوم شناختی است که بخشی از انستیتو علوم هندوستان در بنگلور است . جایی در مصاحبه در مورد لزوم توجه به عمق مطالعات (که لازمه توجه جدی هر محققی در مقابله با وسوسه کار کردن روی موضوعات مختلف است) می گوید :

  • بارها وسوسه شده است که فعالیتهایش را گسترش دهد و گونه های دیگر حشرات اجتماعی را نیز بررسی کند ، اما تصمیمی آگاهانه گرفت که به جای افزایش وسعت به عمق اضافه کند . او می گوید : و من به همان تصمیم چسبیده ام ، به خاطر همین است که اکنون بیش از 30 سال را صرف بررسی این یک گونه کرده ام ، به اعتقاد من هنوز آنقدر هست که برای بقیه عمر من یا حتی بیشتر از آن کافی باشد .

در کتاب نظریات جالبی در مورد انتخاب طبیعی و دلیل انجام فعالیتهای مختلف توسط گونه ها بحث میشود که واقعا خواندنی است . نظریاتی مانند خودخواهی یا فداکاری و دلیل انجام آنها توسط جانوران .

آیا انتخاب طبیعی به نفع گونه عمل میکند ؟ در کتاب به تفصیل در این مورد صحبت شده است . در حقیقت این ایده که انتخاب طبیعی چیزی را برمی گزیند که به نفع گونه باشد در اواسط دهه 1960 ناگهان به پایان رسید .

قبلا در این مورد بحث میشد که رفتار بچه کشی در بسیاری از گونه ها با این نظریه که انتخاب طبیعی در جهت منافع گونه کار میکند چگونه کنار می آید ؟ امروزه این استدلال ( حرکت انتخاب طبیعی در جهت منافع گونه ) استدلالی نادرست شناخته میشود . انتخاب طبیعی به ندرت در ارتباط با منافع گونه عمل می کند. انتخاب طبیعی تقریبا همیشه در سطح افراد جاندار عمل میکند و آنهایی را برمیگزیند که بهتر از همه با محیط خویش سازش یافته اند ، حتی اگر در مجموع به گروه یا گونه آسیب وارد کند .

معمای فداکاری یکی از مشکلات نظریه داروین است که گدگکر در کتاب به آن پرداخته است . چرا برخی گونه ها فداکاری میکنند ؟ اگر انتخاب طبیعی در سطح فرد عمل میکند ، چگونه فداکاری توجیه میشود ؟

راه حل گدگکر جالب است : راه حلی که برای معمای فداکاری پیشنهاد کردم آن است که اگر فداکاری در مورد خویشاوندان ژنتیکی صورت گیرد و سود خالص حاصل از افزایش بقای نسخه های ژن فرد فداکار از طریق خویشاوندان یاری شده بیشتر از زیان از دست دادن نسخه هایی از ژن های فرد فداکار در اثر مرگ خود او یا کاهش تعداد فرزندانش باشد ، دیگر اصلا معمایی وجود ندارد .

خلاصه آنکه فداکاری ظاهری در سطح فرد جانور در سطح ژن ها اصلا فداکاری نیست ؛ بلکه از دیدگاه ژن ها در واقع خود خواهی است .

برای مثال سنجاب های زمینی بلدینگ نمونه کلاسیکی از فداکاری در بسیاری از متون زیست شناسی است . سنجاب آوا دهنده برای هشدار به دیگران در مورد شکارچیان خودش را در معرض خطر قرار میدهد ، پس چگونه ممکن است انتخاب طبیعی چنین رفتاری را برگزیده باشد ؟

پل شرمن تحقیقات دامنه داری در این مورد ( با استفاده از علامت گذاری و شناسایی 1866 سنجاب ) انجام داده است . آوا های هشدار از سوی سنجابها باعث میشود آوا دهنده از سوی شکارچیان تعقیب . حتی کشته شوند .  فرضیه قوی که شرمن به آن دست یافت این بود که آواهای هشدار حتا اگر شایستگی آوا دهنده را کاهش دهند ، در صورتی که به سود خویشاوندان باشند ، می توانند از سوی انتخاب طبیعی برگزیده شوند . عنوان مقاله شرمن گویای مسئله است : فامیل بازی و تکامل آواهای هشدار .

فصلی از کتاب در مورد تعادل ظریف میان همکاری و درگیری است که بسیار خواندنی است ، ابتدا این فرضیه که بسیاری از پرندگان تک همسر هستند را به طور جدی به چالش میکشد و مثالهای متعدد در این زمینه را بررسی میکند و به تحقیق جالبی در مورد شامپانزه ها و همکاری میان آنها هم میپردازد . یکی از جالبترین تحقیق ها بر روی شامپانزه های باغ وحش آرنهم هلند در طول دو دهه انجام شده است ( توسط فرانس دوال ) . او کتاب سیاست شامپانزه ها را در مورد مشاهداتش نوشت ، در مقدمه این کتاب تان دهنده در مورد روابط شامپانزه ها برای در دست گرفتن قدرت این طور نوشته :

زندگی شامپانزه ها پر از کودتا ، شبکه های سلطه ، جنگ قدرت ، ائتلاف ، استراتژی های تفرقه بینداز و حکومت کن ، اتحاد ، میانجی گری ، رهبری جمعی ، حقوق انحصاری و چانه زنی است . چیزی نیست که در مجاری قدرت دنیای انسان ها روی دهد اما نتوان شکل جنینی آن را در زندگی اجتماعی یک کلنی شامپانزه یافت ؛ در این مورد نویسنده مقدمه کتاب ( دزموند موریس ) ادعا می کند : سیاست کهن تر از انسانیت است .

کتاب سراسر اندیشه های بکر و نو است که فرضیه های ذهنی هر علاقه مند به اکولوژی رفتار را به چالش خواهد کشید . کتاب نشان دهنده این است که علم عمیق چه میتواند بکند. یکی از درس های بزرگ کتاب در حقیقت نهفته در همان مصاحبه ابتدایی نویسنده و ترجیح عمق به سطح است . نتیجه 30 سال تلاش روی یک گونه است .

کتاب را میتوان از سایت جهاد دانشگاهی مشهد تهیه کرد. ( تاریخ چاپ 1388 است )