پلنگ در منطقه حفاظت شده بافق استان یزد ، تصویر از محمد صادق فرهادی نیا ( اینجا )
با توجه به وضعیت پیش آمده برای یوزپلنگ آسیایی ، انقراض محلی در بسیاری از نقاط ایران و عدم دسترسی جمعیت های مختلف یوز به یکدیگر ، موجب شده است اکنون فقط یوز های نر در نیمه جنوبی کشور وجود داشته باشد ، و مشکلات اساسی در به هم رسیدن جمعیت یوز میاندشت به توران وجود دارد .
این مسئله باعث شده است جمعیت یوز کشور به صورت جزیره های جدا افتاده بدون دسترسی به یکدیگر در بیاید . هر یک از این جمعیت ها به شدت از مشکلات درون آمیزی و کاهش جمعیت رنج می برد .
یوز آسیایی در لبه انقراض است ، اما حالا سوال اینجاست که وضعیت پلنگ در ایران چقدر با این شرایط فاصله دارد ؟ آیا زیستگاههای پلنگ جزیره ای است ؟ آیا پلنگ ها نیازی به اقدام برای جلوگیری از درون آمیزی دارند ؟
در ایران زیستگاههای مختلفی پذیرای جمعیت های پلنگ هستند ، برخی مانند پارک ملی تندوره با کوهستان هزار مسجد احاطه شده اند و یا اطرافشان مناطق حفاظت شده بسیاری وجود دارد یا وسعت بالایی دارند مثلا منطقه حفاظت شده البرز مرکزی یک زیستگاه وسیع و پیوسته با جمعیت پویایی از پلنگ است .
این مناطق پیوسته چند نقش می توانند داشته باشند ،
اول اینکه پلنگ های جوان یا بالعکس پیر که توسط پلنگ های غالب از منطقه رانده میشوند جایی برای رفتن داشته باشند و اینجا به هسته اصلی زیستگاه مرتبط باشد .
دوم اینکه پلنگهای دیگری بتوانند از این طریق به منطقه وارد شوند و ژن جریان داشته باشد .
سوم اینکه طعمه پلنگ هم همین امکان یعنی مهاجرت را داشته باشد .
اما همه مناطق در ایران این مناطق حاشیه ای را ندارند . مطالعه فرجام پلنگ در پارک ملی کلاه قاضی نمونه خوبی برای بررسی آینده پلنگ در زیستگاههای جدا افتاده است . یکی از شاخص ترین زیستگاههای پلنگ در ایران ، پارک ملی کلاه قاضی اصفهان بوده است . این پارک حدودا 50 هزار هکتاری سالها جمعیت مناسبی از پلنگ را پذیرا بوده است ، اما در دهه هفتاد جمعیت پلنگ این پارک به سرعت تحلیل رفت و نهایتا پلنگ در کلاه قاضی منقرض شد .
من شخصا چندین بار در کلاه قاضی دوربین تله ای برای جستجوی پلنگ کار گذاشتم ، دیگرانی هم این کار را تکرار کردند . سوال همیشگی این بوده علی رغم جمعیت مناسب کل و بز چرا پلنگ از این زیستگاه به ظاهر مناسب حذف شده است . پارک ملی کلاه قاضی یک زیستگاه به شدت جزیره ای شده است ، در دهه شصت زمین های اطاف پارک زیر کشت رفتند و رشته کوه شاهکوه با وسعت تقریبی 30 هزار هکتار از پارک جدا و به منطقه آزاد تبدیل شد و سپس به شدت صنعتی شد و عملا شرایط یک زیستگاه پویا را از دست داد . بنابر این پلنگ پارک ملی کلاه قاضی متکی به خودش شد . جزیره ای جدا افتاده . جمعیت پلنگ پارک به مرور زمان تحت تاثیر اقدامات اتفاقی ، مانند شکار غیر مجاز و سم و تله گذاری دامداران ( در مدتی که منطقه پناهگاه حیات وحش بود و دام وارد منطقه می شد ) و همچنین درون گشنی به شدت تحلیل و نهایتا منقرض شد با وجود اینکه پارک ملی کلاه قاضی یکی ار بهترین زیستگاههای کل و بز ایران بوده و هست .
در حال حاضر ما در منطقه حفاظت شده کوه بافق جمعیتی پویا از پلنگ را دارا هستیم ، بافق ضمنا تعداد کل و بز مناسبی را هم برای تامین جمعیت ( احتمالا 10 تا 12 قلاده ای ، برای آمار به وبسایت موسسه آینده ای برای پلنگ ها مراجعه کنید ) پلنگ دارد . اما باید توجه کنیم که جمعیت پلنگ بافق کاملا جدا افتاده است .
تصوصری زیبا از پلنگ در پارک ملی کویر ، تصویر از نشنال جئوگرافیک ، فرانس لانتینگ (اینجا )
پارک ملی بمو در استان فارس ، پناهگاه حیات وحش عباس آباد نایین ، پارک ملی کویر ، پارک ملی و منطقه حفاظت شده خارتوران ( علی رغم وسعت بالا ) همگی مناطقی هستند که و.جود پلنگ در آنها اثبات شده ولی به نظر نمی رسد با بقیه زیستگاههای پلنگ در ارتباط باشند .در حقیقت تمام زیستگاههای پلنگ در داخل فلات مرکزی ایران که در رشته کوههای منفرد مرکزی زندگی می کنند با این پدیده مواجه اند .
یک نکته حتمی است ، با وجود امنیت نسبی در این مناطق ، فراوانی طعمه و جمعیت مناسب پلنگ در این مناطق در صورتی که برای درون پآمیزی جمعیت های پلنگ در این مناطق راهی اندیشیده نشود نمیتوان امیدی به آینده پلنگ در این مناطق داشت .
راه حل چیست ؟
یکی از این راه حل ها در زیست شناسی حفاظت ، نجات ژنتیکی نامیده می شود . نجات ژنتیکی باعث افزایش نرخ رشد جمعیت در طی چندین نسل از زمان معرفی ژن های جدید به جمعیت می شود.
نمونه های متعددی از نجات زنتیکی جمعیت ها وجود دارد ، جمعیت شیر کوهی فلوریدا به شدت کاهش یافت ، به حدی که جمعیت موثر این گونه به زیر 25 فرد و تنوع ژنتیکی آن از سایر زیر گونه های شیر کوهی در آمریکای شمالی بسیار کمتر برآورد شده است . برای نجات ژنتیکی این جمعیت برنامه ای تدوین شد تا از افرادی از زیر گونه شیر کوهی تگزاس که یکی از نزدیک ترین زیر گونه ها به شیر کوهی فلوریدا است به جمعیت فوق اضافه شود.
شیر کوهی فلوریدا ، اینجا (Us fish &wildlife service)
8 ماده شیر کوهی به جمعیت شیر کوهی فلوریدا معرفی شد . نتایج حاصل از پایش جمعیت مذکور نشان داد تا سال 2000 چهار قلاده از هشت قلاده ماده معرفی شده هنوز زنده بودند و حداقل 25 نوزاد جدید در جمعیت متولد شد و اندازه جمعیت به 60 تا 70 فرد رسید (زیست شناسی حفاظت ، منصوره ملکیان ، محمود رضا همامی)
این کار اقدامی بود که بایستی برای جمعیت های پراکنده یوزآسیایی در ایران انجام می شد ، حال آیا لازم است در مورد پلنگ ایرانی در رشته کوههای فلات مرکزی ایران این کار انجام شود ؟
توجه به پارامترهای ژنتیکی در انتقال گونه ها مهم است ، با وجود اینکه انتقال افراد جدید به درون یک جمعیت غالبا با موفقیت توام بوده است ، جابجایی در بین جمعیت هایی با فواصل جغرافیایی زیاد باید با دقت صورت بگیرد . (همان)
به نظر میرسد کاهش جمعیت پلنگ و انقراض محلی آن در مناطقی نظیر پارک ملی کلاه قاضی نشان دهنده این نکته باشد که تنها امنیت و وجود طعمه برای حفاظت از پلنگ کافی نیست .