یک آب انبار متروک در حاشیه ریگ جن ، تصویر از محمد بهشتی زواره
در محیط زیست مفهومی به نام پس خور وجود دارد ، پس خور را دانیل بوتکین و ادوارد کلر در کتاب شناخت محیط زیست ، یک نوع واکنش خاص سیستمها معنی کرده اند .
یعنی زمانی که خروجی سیستم به عنوان ورودی آن هم عمل می کند و منجر به تغییر حالت سیستم شود ، نمونه معروفش تنظیم درجه حرارت بدن انسان است ، مثلا هنگامی که انسان زیر آفتاب میرود ، منافذ پوست باز می شود و در نتیجه تعرق ، بدن خنک می شود ، این یک واکنش فیزیولوژیک است ، یا ممکن است انسان به سایه برود تا دمای بدن کاهش یابد . در هر دو مورد دمای بدن به حالت عادی باز می گردد.
مثال بالا یک پس خور منفی است ، یعنی واکنش سیستم در جهت عکس روند خروجی است .
پس خور مثبت دقیقا عکس است ، افزایش خروجی باعث افزایش بازهم بیشتر آن می شود ، آتش سوزی در جنگل یک نمونه پس خور مثبت است . در ابتدا چوبهای جنگل مرطوب هستند و خوب نمی سوزند ، اما پس از شروع آتش سوزی چوبهای مجاور خشک میشوند و شروع به سوختن می کنند . این خود موجب خشک شدن چوبهای بیشتر و بزرگتر شده و دامنه آتش سوزی گسترش می یابد .
پس خور منفی گزینه مطلوبی است ، باعث می شود سیستم در شرایط ثابتی باقی بماند ، اما پس خور مثبت موجب ناپایداری می شود .
در هر مورد که شیوه بهره برداری ما از محیط زیست به پس خور مثبت منتهی شود ، وضعیت نامناسبی پیش خواهد آمد .
رانندگی خارج از جاده با آنچه اصطلاحا به ان آفرود گفته می شود نمونه ای از ایجاد پس خور مثبت است .
ورود خودروهای دو دیفرانسیل به ایران در مجموع برای محیط زیست ایران بسیار گران تمام شد ، بعد از جنگ جهانی اول با ورود جیپ به ایران تمام دشتهای ایران جولانگاه شکارچیان قرار گرفت و آهو ، گورخر و یوزپلنگ آسیایی به شدت تحت تاثیر ورود جیپ به ایران قرار گرفتند و تقریبا در تمام دشتهای ایران منقرض شدند .
در سالهای اخیر با اقبال عمومی به پدیده آفرود و رانندگی خارج از جاده ، کویر ها ، مناطق بکر ، جنگلها و دشتهای ایران به شدت تحت تاثیر خودورهای دو دیفرانسیل قرار گرفته اند .
حتی مناطق صعب العبور مانند ریگ جن تبدیل به محل یکه تازی خودروهای آفرود در آمده اند .
رانندگی خارج از جاده ها در ارتباط با فرسایش خاک نمونه ای از ایجاد پس خور مثبت است با هر بار استفاده از اتومبیل خاک زیر چرخها بیشتر به هم خورده و گیاهان از ریشه در می آیند و این موجب فرسایش خاک میشود . این وضع خود میزان فرسایش را باز هم بیشتر می کند ، زیرا با لخت شدن بیشتر خاک و قرار گرفتن آن در معرض فرآیندهای فرسایشی ، همچون جریان آب ، آبراهها و سیل بردها کنده و ایجاد می شود .
رانندگان برای دوری از سیل برد ها از قسمتهای مجاور آن که فرسوده نشده می رانند و لذا مسیر را عریض تر کرده و فرسایش بیشتری به وجود می آورند .
بنابراین منطقه ای که در آن رانندگی خارج از جاده صورت می گیرد ، در نهایت به صورت زمین بایر با مسیرهای فرسوده و سیل بردهای متعدد در می آید . در این جا اثر پس خورهای مثبت به این گونه است که وضعیت به طور مرتب بد و بدتر می شود .
در بازدیدی که سال گذشته از منطقه ریگ جن داشتم ، به اتفاق آقای دکتر حسین اکبری رییس وقت اداره محیط زیست نایین پیاده وارد ریگ جن شدیم . با پیش روی به مسیری که رد یک گروه خودروی دو دیفرانسیل از آن گذشته بود روبرو شدیم و رد را ادامه دادیم . درخت های تاغ شکسته و رد خودروها روی تپه های شن روان که حالا تثبیت شده بودند جا به جا به چشم می خورد . آقای حسین اکبری لانه یک روباه شنی را به من نشان داد که خودروی دقیقا از روی آن رد شده بود و لاشه روباه را هم کمی بالاتر پیدا کردیم .
بارها در گزارش هایی از گروه های آفرودی میبینیم که این گروهها با افتخار اعلام می کنند که زباله ها را جمع آوری می کنند و از خودشان به جز رد باقی نمی گذارند در حالی که متوجه اثر این رد روی فرسایش عرصه های طبیعی نیستند .بایستی توجه کرد که با نهضتی که با توجه به فرهنگ آفرود در ایران در حال اتفاق افتادن است اثر فرسایش این خودورها روی زیستگاه بسیار شدید خواهد بود .
هم اکنون در مناطقی مانند کویر مصر ( در حاشیه منطقه شکار ممنوع کلاته ) ، ریگ جن ( در حاشیه پناهگاه حیات وحش عباس اباد ) کویر مرنجاب ( در حاشیه پارک ملی کویر و پناهگاه حیات وحش یخاب ) به سختی میتوان منطقه ای که رد خودروهای دودیفرانسیل در آن نباشد را پیدا کرد .
هر بار عبور کاروان خودروهای دو دیفرانسیل ، مسیر جدیدی در طبیعت می گشاید و به فرسایش دامن می زند . نکته اینجاست که استفاده از جاده های موجود برای گروههای آفرودی جالب توجه نیست و این افراد عموما از بازگشایی مسیر در مناطق بدون جاده استقبال میکنند ، عموما حتی دو گروه آفرود هم پیدا نمیشوند که برای مثال در عرصه های کویری از یک مسیر عبور کنند ، بر عکس از مناطق بدون جاده استفاده میکنند تا امکانات خودوری خود یا به چالش بکشند .
برای مطالعه در باره تاثیر ورود جیپ روی حیات وحش ایران ، کتاب حیات وحش اسکندر فیروز مطالب خوبی دارد و برای مطالعه در مورد پس خور ها کتاب شناخت محیط زیست ، زمین سیاره زنده نوشته دانیل بوتکین و ادوارد کلر با ترجمه عبدالحسین وهاب زاده کتاب مناسبی است .