پناهگاه حیات وحش عباس آباد ، تصویر از محمد بهشتی زواره
ظرفیت دام مراتع ایران همیشه زمینه ساز بحث های فراوان بوده است ، حفاظت گرایان و سازمان محیط زیست عموما از دام مازاد مناطق ناراضی اند و در جوامع محلی هم جایگزینی برای دامداری سنتی وجود ندارد و عموما شغل جایگزینی هم وجود ندارد ، ضمن آنکه اقتصاد کشور نیز نیاز به تولیدات دامی را دارد .
تاثیر دام اهلی بر روی تنوع زیستی ایران زیاد است ، اما وضعیت گذشته دام در مناطق حفاظت شده ایران چگونه بوده است ؟ در مورد برخی از مناطق مانند پارک ملی قمشلو ، ظل السطان که علاقه وافری به شکار داشته است از چرای دام در ممنطقه جلوگیری می کرده است ، خودش عنوان می کند با وجود علاقه وافرش به پول بازهم مرتع قمشلو را اجاره نمیدهد ، که نشان دهنده آن است در 100 سال قبل به اثر تخریبی چرای دام بر حیات وحش اشراف داشته است .
اما در مناطقی که در زمان گذشته هم دام اهلی وجود داشته است ، من یک از موارد جالبی که خوانده ام ، کتاب کویرهای ایران نوشته سون هدین با ترجمه پرویز رجبی است ، سون هدین دقت علمی بالایی دارد ، درجه هوا در روزها را ثبت میکرده است ، وضعیت توپوگرافی منطقه ، شرایط اقتصادی و مانند ان .
یک مورد جالب هنگامی است که به روستای چوپانان (در شهرستان نایین ) وارد میشود ، سون هدین در سال 1905 وارد این منطقه میشود ، تعداد دامی که سون هدین در منطقه چوپانان ثبت می کند ، 500 راس گوسفند و 300 نفر شتر است ، سپس به عباس آباد میرود و دام آنجا را 50گوسفند و 60 شتر برآورد میکند . در خور هم دام را 1000 راس شتر برآورد میکند. برای ما اکنون مشخص نیست که این شتر ها و دام اهلی کجا تعلیف میکنند ، اما دام موجود در چوپانان و عباس آباد قطعا باید داخل منطقه حفاظت شده امروز تعلیف شوند چون در شمال ریگ جن قرار دارد .( امروزه ، شترها وارد ریگ جن میشوند به خصوص در سالهای پرباران) . پس ما تا اینجا به احتمال زیاد 360 شتر داریم که داخل منطقه چرا میکرده اند و 550 راس گوسفند. حال ببینیم دام امروز پناهگاه حیات وحش عباس آباد چقدر است ؟
سون هدین سوار بر شتر در سفرش به ایران ، تصویر از کتاب کویرهای ایران نوشته سون هدین
در سال 1391 ، پروژه یوز پلنگ آسیایی، در طی بررسی زیستگاههای یوزپلنگ در ایران ، در جلد چهارم به پناهگاه حیات وحش عباس آباد پرداخته است . چوپانان تقریبا در مرکز پناهگاه حیات وحش عباس آباد قرار دارد و میتوان بطور نسبی وضعیت دام اهلی که در پناهگاه حیات وحش عباس آباد حضور دارد با چوپانان آنروز مقایسه کرد.
در حال حاضر نویسندگان کتاب ، دام منطقه عباس آباد را 3500 تا 4000 دام که ییلاق میکنند و حدود 1500 دام دائم و 100 نفر شتر برآورد میکنند.
نویسندگان کتاب پناهگاه حیات وحش عباس آباد ، عنوان میکنند که بدلیل رشته کوه شرقی غربی در منطقه شترها به دشت زیر این رشته کوه دسترسی ندارند ، این احتمال این که 1000 شتر گزارش شده توسط سون هدین در خور وراد منطقه شوند را کمی تحت تاثیر قرار میدهد .
در حال حاضر ما 4000 گوسفند در مقابل 550 گوسفند و100 شتر در مقابل 360 شتر 114 سال قبل داریم . ضمن آنکه نمیدانیم از 1000 شتر خور چه تعداد وارد مرزهای فعلی پناهگاه حیات وحش عباس آباد میشدند ، اما نگارنده شتر را در نزدیکی خور در داخل مرزهای منطقه دیده ام ( نزدیک کوه بیاضه ) و سرگین شتر بر روی آبشخورهای نزدیک خور در پناهگاه حیات وحش عباس آباد وجود دارد. اگر یک سوم این 1000 شتر وارد مرزهای فعلی پناهگاه میشدند ، 330 شتر به آمار بالا اضافه می شود .یعنی 690 شتر در مقابل 100 شتر فعلی و 4000 گوسفند فعلی در مقابل 550 گوسفند یک قرن قبل . پس میزان دام در طی یک قرن اخیر در منطقه عباس آباد ( با توجه به این که تاثیر شتر روی پوشش گیاهی بیشتر است ) بیشتر نشده است . شاید حتی اگر تاثیر شترها را دست بالا بگیریم ، 100 سال قبل دام بیشتری هم در منطقه بوده است ( این مسئله نیازمند این است بدانیم تاثیر یک شتر دقیقا چند برابر یک گوسفند است ).
این یک مقایسه موردی است و الزاما با تمام مناطق ایران صدق نمی کند.
منابع :
کویرهای ایران ، نوشته سون هدین ، ترجمه پرویز رجبی ، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی ، 1381
زیستگاههای یوزپلنگ آسیایی در ایران ، جلد چهارم ، پناهگاه حیات وحش عباس آباد ، حسین اکبری فیض آبادی ، مهدی جلال پور ، 1391